Bacillus cereus là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Tổng quan về Bacillus cereus

Bacillus cereus là một loài vi khuẩn Gram dương, hình que, có khả năng hiếu khí hoặc kỵ khí tùy nghi và đặc biệt tạo bào tử chịu nhiệt. Bào tử của B. cereus có thể tồn tại trong điều kiện khắc nghiệt như nhiệt độ cao, pH thấp, và khô hạn, giúp chúng lan truyền rộng rãi trong đất, nước, bụi và trên bề mặt nhiều loại thực phẩm.

Loài này được phát hiện đầu tiên trong đất và sau đó được phân lập từ nhiều loại thực phẩm như gạo, sữa và rau củ đã bảo quản không đúng cách. B. cereus gây ra hai dạng ngộ độc thực phẩm chính: thể nôn (emetic) do độc tố cereulide bền nhiệt, và thể tiêu chảy (diarrheal) do các enterotoxin như HBL, NHE, CytK. Ngoài ra, B. cereus còn có thể gây nhiễm trùng huyết, viêm màng não và áp xe ở người suy giảm miễn dịch.

Theo CDC, B. cereus là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây ngộ độc thực phẩm trên toàn thế giới, với trung bình hàng ngàn ca mắc mỗi năm tại Hoa Kỳ. Việc hiểu rõ đặc điểm sinh học và cơ chế gây bệnh của vi khuẩn này rất quan trọng để phát triển các biện pháp phòng ngừa, xử lý và điều trị hiệu quả.

Đặc điểm hình thái và sinh lý

Vi khuẩn B. cereus có hình que dài khoảng 1–1.2 μm và rộng 3–5 μm, thường xuất hiện đơn lẻ hoặc thành chuỗi ngắn. Chúng di động nhờ các roi phân bố quanh tế bào, cho phép di chuyển đến môi trường thuận lợi. Dưới kính hiển vi, các bào tử nội bào có hình bầu dục, nằm trung tâm hoặc lệch tâm tế bào, dễ dàng quan sát qua nhuộm Schaeffer–Fulton.

Cơ chế tạo bào tử của B. cereus bao gồm nhiều giai đoạn: giai đoạn hình thành mầm (forespore), giai đoạn bao lớp vỏ (coat), và giai đoạn trưởng thành bào tử. Bào tử có vỏ kép gồm cortex (lớp vỏ mỏng) và coat (lớp vỏ dày), cung cấp khả năng chịu nhiệt và hóa chất. Khi điều kiện thuận lợi trở lại, bào tử nhả mầm, tái hoạt động thành tế bào phân chia bình thường.

• Hình thái: que, có roi, tạo thành chuỗi ngắn.
• Bào tử: bền nhiệt, chịu khô, pH rộng (4–9).
• Di động: roi quanh tế bào, khám phá môi trường.

Đặc điểm sinh hóa và sinh trưởng

B. cereus phát triển tốt trên nhiều môi trường nuôi cấy, tiêu biểu là Mannitol Egg Yolk Polymyxin (MYP) agar và thạch dinh dưỡng (NA). Trên môi trường MYP, vi khuẩn tạo khuẩn lạc lớn, màu vàng nhạt, vòng quầng tan lòng trứng. Chúng là catalase dương và có khả năng lên men glucose sinh acid và khí theo mô hình Monod:

$\mu = \frac{\mu_{\max} S}{K_s + S}$

trong đó μ là tốc độ sinh trưởng, μ_max là tốc độ tối đa và K_s là hằng số bão hòa. Đặc điểm này giúp điều chỉnh dinh dưỡng trong quá trình sản xuất enzyme hoặc probiotics.

Yếu tố	Giá trị tối ưu	Phạm vi chấp nhận
Nhiệt độ	30–37 °C	10–50 °C
pH môi trường	6.0–7.5	4.5–9.0
Độ ẩm	> 10% nước hoạt động	5–20%

Các yếu tố môi trường như oxy (hiếu khí/tùy nghi), độ mặn và nguồn carbon đa dạng cho phép B. cereus sinh trưởng linh hoạt, phù hợp cả trong công nghiệp lên men và điều kiện tự nhiên.

Sinh bệnh học và độc tố

B. cereus sản xuất hai nhóm độc tố chính: enterotoxin gây tiêu chảy (HBL, NHE, CytK) và emetic toxin (cereulide). Enterotoxin được tổng hợp tại ruột, gây tăng tiết dịch và tiêu chảy 8–16 giờ sau ăn. HBL (hemolysin BL) và NHE (non-hemolytic enterotoxin) là phức hợp đa thành phần, trong khi CytK gây độc tế bào mạnh.

Độc tố cereulide bền nhiệt và acid, khó bị phân hủy trong quá trình chế biến. Chỉ cần 1–10 μg cereulide trong thực phẩm là đủ gây nôn ói dữ dội 1–5 giờ sau ăn. Cơ chế chính của cereulide liên quan đến stress ty thể và mất cân bằng ion K⁺, kích hoạt đường dẫn apoptotic ở tế bào ruột.

• Enterotoxin HBL: tác động lên màng tế bào, tạo lỗ thủng.
• NHE: gây rối loạn ion và tiêu chảy.
• CytK: gây chết tế bào (necrosis) niêm mạc ruột.
• Cereulide: peptide vòng bền nhiệt, gây nôn qua cơ chế stress ty thể.

Hiểu rõ cơ chế và điều kiện tổng hợp các độc tố này giúp thiết kế biện pháp khống chế, từ điều kiện bảo quản thực phẩm đến phát triển kháng độc tố bằng enzyme hoặc vi sinh đối kháng.

Ứng dụng và vai trò có lợi

Một số chủng Bacillus cereus được nghiên cứu làm probiotic trong chăn nuôi gia súc, giúp cân bằng hệ vi sinh đường ruột và nâng cao khả năng tiêu hóa thức ăn. Enzym protease, amylase và lipase do B. cereus tiết ra cải thiện chuyển hóa protein, tinh bột và lipid cho vật nuôi, giảm chi phí thức ăn và tăng tốc độ tăng trưởng.

Trong công nghiệp, enzyme amylase tinh khiết từ B. cereus ứng dụng trong sản xuất đường maltose và siro ngô; protease dùng trong chế biến thực phẩm, xử lý da và dệt may. Lipase từ B. cereus cũng được tận dụng để tổng hợp este trong công nghiệp mỹ phẩm và dược phẩm.

Khả năng lên men và chịu bào tử giúp B. cereus trở thành ứng viên lý tưởng trong xử lý sinh học chất thải hữu cơ và khử độc chất ô nhiễm. Nghiên cứu cho thấy B. cereus có thể phân hủy hydrocarbon thơm đa vòng (PAHs) và các chất tẩy rửa công nghiệp, góp phần vào bảo vệ môi trường (NCBI PMC6130462).

Phương pháp phát hiện và định danh

Cấy phân lập trên Mannitol Egg Yolk Polymyxin (MYP) agar cho phép phân biệt nhanh B. cereus nhờ khuẩn lạc vàng nhạt, có quầng tan lòng trứng. Trên thạch dinh dưỡng (NA), B. cereus tạo khuẩn lạc lớn, bóng và nhóm hemolysin dương tính trên thạch máu.

Test sinh hóa như catalase dương, oxidase âm và nhuộm bào tử Schaeffer–Fulton (bào tử nhuộm xanh, tế bào nhuộm đỏ) xác nhận khả năng tạo bào tử. Sinh trưởng ở 7 – 50 °C và pH 4.5 – 9.0 giúp phân biệt với các loài Bacillus khác.

• PCR định hướng gen ces (cereulide synthetase) để phát hiện chủng emetic.
• Multiplex PCR cho gen hbl, nhe, cytK xác định độc tố tiêu chảy.
• Whole genome sequencing (WGS) cho bản đồ gen kháng và độc tố, hỗ trợ giám sát dịch tễ (CDC).

Cơ chế kháng kháng sinh

B. cereus phổ biến mang plasmid mã hóa enzym β-lactamase, làm suy yếu tác dụng của penicillins và cephalosporins. Một số chủng còn biểu hiện efflux pump thuộc họ ABC, vận chuyển macrolide, tetracycline và chloramphenicol ra khỏi tế bào.

Đột biến protein gắn penicillin (PBPs) cũng góp phần làm giảm ái lực với β-lactam. Ngoài ra, khả năng hình thành biofilm trên bề mặt thiết bị y tế hoặc màng sinh học thực phẩm tạo hàng rào bảo vệ, tăng mức chịu đựng kháng sinh.

Kháng sinh	Cơ chế kháng	Mức độ kháng
Penicillin	β-lactamase, đột biến PBPs	Rất cao
Cephalosporin	β-lactamase	Trung bình – cao
Tetracycline	Efflux pump	Trung bình
Chloramphenicol	Efflux pump	Thấp – trung bình

Phòng ngừa và kiểm soát

1. Bảo quản thực phẩm ở nhiệt độ <4 °C hoặc >60 °C để ngăn bào tử phát triển và sinh độc tố.
2. Xử lý nhiệt độ cao (>121 °C, áp suất 15 psi) trong công nghiệp chế biến để tiêu diệt bào tử.
3. Rửa sạch và sát khuẩn bề mặt thiết bị, dụng cụ chế biến thực phẩm với dung dịch chloramine hoặc hydrogen peroxide.
4. Thực hành an toàn sinh học trong chăn nuôi và sản xuất probiotics, tránh lây nhiễm chéo giữa môi trường đất và thức ăn.

Danh mục tài liệu tham khảo

• Griffiths M.W. & Schraft H. “Foodborne Diseases.” ASM Press, 2017.
• Ehling-Schulz M. et al. “Identification and characterization of emetic toxin production in Bacillus cereus.” Appl. Environ. Microbiol., 2006.
• Stenfors Arnesen L.P. et al. “From soil to gut: Bacillus cereus and its food poisoning toxins.” FEMS Microbiol. Rev., 2008.
• Centers for Disease Control and Prevention. “Bacillus cereus.” CDC, 2024. https://www.cdc.gov/bacilluscereus/index.html
• NCBI PubChem. “Bacillus cereus.” NCBI, 2024. https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/Bacillus-cereus